Những cơ hội trong phát triển nguồn nhân lực số tại Việt Nam

Tỷ lệ lao động qua đào tạo ngày càng gia tăng

Một trong những tín hiệu tích cực nhất là tỷ lệ lao động qua đào tạo có bằng, chứng chỉ liên tục tăng trong những năm gần đây. Theo số liệu quý IV/2023, tỷ lệ lao động đã qua đào tạo đạt 27,6%, tăng so với cả quý trước và cùng kỳ năm trước. Tính chung năm 2023, Việt Nam có khoảng 14,1 triệu lao động đã qua đào tạo có bằng, chứng chỉ, chiếm 27% lực lượng lao động cả nước.

Song song đó, đội ngũ cán bộ chuyên trách về công nghệ thông tin (CNTT) và an toàn thông tin (ATTT) trong các cơ quan nhà nước cũng từng bước được bổ sung. Giai đoạn 2017–2022, tỷ lệ cán bộ chuyên trách CNTT trong các bộ, cơ quan ngang bộ và cơ quan thuộc Chính phủ duy trì ở mức gần 2%, trong khi nhân lực ATTT có xu hướng tăng, cho thấy nhận thức ngày càng rõ ràng về vai trò của nhân lực số trong quản trị nhà nước và chuyển đổi số quốc gia.

Công tác đào tạo nguồn nhân lực số có nhiều chuyển biến tích cực

Hệ thống đào tạo CNTT và truyền thông số tại Việt Nam đang mở rộng nhanh chóng. Hiện nay, cả nước có 168 trường đại học và hơn 520 cơ sở giáo dục nghề nghiệp đào tạo các ngành liên quan đến CNTT và ICT, với tổng chỉ tiêu tuyển sinh khoảng 100.000 sinh viên mỗi năm. Số lượng sinh viên tốt nghiệp các ngành này hằng năm đạt trên 84.000 người.

Đáng chú ý, các ngành đào tạo CNTT và máy tính luôn nằm trong nhóm có nhu cầu tuyển sinh cao, với số hồ sơ đầu vào tăng mạnh qua các năm. Tổng số lao động đang làm việc trong lĩnh vực CNTT và công nghệ số ước đạt khoảng 1,5 triệu người, phản ánh sức hút lớn của ngành trong cơ cấu lao động hiện nay.

Bên cạnh đào tạo chính quy, các chương trình tập huấn, bồi dưỡng kỹ năng số cũng được triển khai tương đối rộng khắp. Trong năm 2023, hàng chục khóa học chuyển đổi số trên nền tảng trực tuyến đã được tổ chức, thu hút hàng trăm nghìn lượt cán bộ, công chức, viên chức và người lao động tham gia. Các chương trình phổ cập kỹ năng số cho cộng đồng cũng ghi nhận hàng triệu lượt truy cập, góp phần nâng cao mặt bằng kỹ năng số của xã hội.

Những thách thức lớn đối với nguồn nhân lực số

Thiếu hụt nhân lực số chất lượng cao và mất cân bằng vùng miền

Dù đạt được nhiều tiến bộ, Việt Nam vẫn đang đối mặt với tình trạng thiếu hụt nghiêm trọng nguồn nhân lực số có tay nghề cao. Tính đến cuối năm 2023, cả nước vẫn còn khoảng 38 triệu lao động chưa qua đào tạo, cho thấy khoảng cách lớn trong việc nâng cao trình độ chuyên môn kỹ thuật của lực lượng lao động.

Đáng chú ý, nguồn nhân lực số chất lượng cao chủ yếu tập trung tại các đô thị lớn – nơi có hạ tầng số, điều kiện kinh tế và cơ hội việc làm tốt hơn. Trong khi đó, các khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa lại gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp cận kinh tế số và thu hút nhân lực công nghệ, làm gia tăng sự mất cân bằng trong phân bố lao động số.

Hiệu quả sử dụng và quản trị nguồn nhân lực còn thấp

Một nghịch lý khác là lực lượng lao động trẻ – nhóm có tiềm năng thích ứng cao với công nghệ – lại chưa được khai thác hiệu quả. Tỷ lệ lao động không sử dụng hết tiềm năng tập trung chủ yếu ở nhóm tuổi 15–34, phản ánh hạn chế trong công tác sử dụng và quản trị nhân lực của nhiều doanh nghiệp.

So với các quốc gia trong khu vực, Việt Nam vẫn nằm ở nhóm thấp về tỷ lệ lao động có chuyên môn cao. Phần lớn doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa, chưa xây dựng được chiến lược nhân lực dài hạn, dẫn đến tình trạng thiếu hụt kỹ năng, năng suất lao động thấp và khó thích ứng với những biến động của nền kinh tế số.

Chất lượng lao động và năng suất lao động chưa theo kịp yêu cầu chuyển đổi số

Mặc dù sở hữu lợi thế về quy mô dân số và cơ cấu dân số vàng, chất lượng lao động Việt Nam vẫn là điểm nghẽn lớn. Tỷ lệ lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật cao chỉ chiếm hơn 11% tổng lực lượng lao động. Nền kinh tế vẫn chủ yếu dựa vào gia công, lắp ráp, với năng lực ngoại ngữ, tin học, tác phong công nghiệp và kỹ năng làm việc nhóm còn hạn chế.

Trong lĩnh vực CNTT, nhu cầu nhân lực tăng nhanh nhưng nguồn cung không đáp ứng kịp. Dự báo cho thấy, mỗi năm Việt Nam thiếu hụt từ 150.000 đến gần 200.000 lập trình viên và kỹ sư CNTT, trong khi nhu cầu tiếp tục tăng mạnh cùng với quá trình chuyển đổi số.

Thiếu hụt nhân lực an toàn thông tin – điểm yếu then chốt

Không chỉ thiếu về số lượng, chất lượng đào tạo nhân lực số cũng chưa đồng đều. Khảo sát cho thấy, chỉ khoảng 35% sinh viên CNTT tốt nghiệp có thể đáp ứng ngay yêu cầu của doanh nghiệp, số còn lại phải đào tạo lại. Đặc biệt, đội ngũ nhân lực an toàn thông tin – một trụ cột quan trọng của chuyển đổi số quốc gia – đang thiếu hụt nghiêm trọng cả về số lượng lẫn chất lượng.

Tỷ lệ cán bộ chuyên trách ATTT trong các cơ quan nhà nước tăng rất chậm, thậm chí có xu hướng giảm ở một số địa phương, đặt ra rủi ro lớn về an ninh mạng và an toàn dữ liệu trong bối cảnh số hóa ngày càng sâu rộng.

Hạn chế về kỹ năng số và khả năng thích ứng công nghệ

Theo các báo cáo quốc tế, kỹ năng số của lực lượng lao động Việt Nam vẫn ở mức thấp so với nhiều quốc gia trong khu vực. Dù được xếp vào nhóm “đang tăng tốc”, khoảng cách về vốn con người, khả năng ứng dụng công nghệ và làm chủ các công nghệ mới vẫn còn rất lớn.

Thực tế cho thấy, nhiều lao động làm việc trong môi trường số nhưng thiếu kỹ năng CNTT cơ bản, chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn của công việc. Điều này buộc các doanh nghiệp và cơ quan phải đào tạo lại, làm gia tăng chi phí và giảm hiệu quả sử dụng nguồn nhân lực.

Kết luận

Chuyển đổi số là xu hướng tất yếu, và nguồn nhân lực số chính là nền tảng quyết định sự thành công của tiến trình này. Việt Nam đã và đang sở hữu những cơ hội quan trọng từ dân số trẻ, hệ thống đào tạo mở rộng và sự quan tâm ngày càng lớn của Nhà nước đối với chuyển đổi số.

Tuy nhiên, để tận dụng được những cơ hội đó, Việt Nam cần giải quyết đồng thời các thách thức về chất lượng đào tạo, kỹ năng số, phân bổ nhân lực và hiệu quả quản trị nguồn nhân lực. Chỉ khi phát triển được nguồn nhân lực số cả về số lượng lẫn chất lượng, quá trình chuyển đổi số mới có thể diễn ra một cách bền vững và tạo ra giá trị thực chất cho nền kinh tế – xã hội.